EDEBİ VE SANAT ESERLERİ KORUNMASINA DAİR BERN KONVANSİYONU
1886 yılında İsviçre’nin Bern şehrinde imzalanan “Edebi ve Sanat Eserlerinin Korunması için Bern Konvansiyonu” (Bern Konvansiyonu) telif hakları alanında uluslararası bir antlaşmadır. Victor Hugo’nun teşvikiyle geliştirilmiş olduğu için Fransız ‘’yazar hakları’’ tarafından etkilenmiştir.
Bern Konvansiyonu'nun kabulünden önce milli telif hakları yasaları bir ülkede üretilen eserlerle ilgili olurdu ve bu yüzden bir ülkede yayımlanan eserin telif hakkı ancak o ülke sınırları içerisinde korunabilirdi.
1883 Paris Konvansiyonu, patent, endüstriyel tasarım ve ticari marka gibi fikri mülkiyet türlerine koruma getirmişti. Bern konvansiyonu sanat eserlerine uluslararası korumayı getirmiştir. Paris konvansiyonunda olduğu gibi Bern Konvansiyonun'da da idari konular için bir merkez büro oluşturulmuştur. 1893’de bu iki konvansiyona ait oluşturmuş bürolar birleşerek ‘’Fikri Mülkiyetin Korunması İçin Uluslararası Birleşik Bürolar’’ adını almıştır. (kısa adı BIRPI). 1967 yılında BIRPI, WIPO (World Intellectual Property Organisation) Dünya Fikri Haklar Örgütü olmuştur. 1974 yılından itibaren Birleşmiş Milletler bünyesinde yer almaktadır.
Neredeyse tüm dünya ülkelerinin Dünya Ticaret Örgütü üyesi olmaları nedeniyle Bern Konvansiyonu'nu imzalamamış ülkelerin dahi TRIPs anlaşması gereğince hemen hemen tüm maddelerini kabul etmeleri gerekmektedir. Ocak 2006 itibariyle Bern Konvansiyonu 160 ülke tarafından kabul edilmiştir.
ANLAŞMANIN İÇERİĞİ
Bern konvansiyonu, imzacı ülkelerin kendi ülke vatandaşlarına sağladıkları telif hakkı korumasının aynısının diğer ülke vatandaşlarına da sağlamalarını şart koşmaktadır. Yani bir ülkede yayımlanan veya icra edilen sanat eserinin hangi ülke kaynaklı olduğuna bakılmaz. Bunun yanı sıra üye ülkelerin telif hakkı kanunlarına asgari standartları zorunlu kılarak yayıncı ve yazarların çıkarları gözetilmektedir.
Bern Konvansiyonu'na göre haklar otomatiktir ve bir eserin resmen tescillenmesi zorunlu kılınamaz. (ABD 1989’da Bern Konvansiyonunu kabul ettiği zaman eski yasalarında bulunan, cezai uygulamaları tescilli eserlerle sınırlandırmaya devam etmiştir)
Avrupa Topluluğu’nun 1993 Telif Hakları Koruma Sürelerine Uyum talimatı ile yapmış olduğu gibi sinema sanatında gösterimden sonra 50 yıl veya eser tamamlanmasını izleyen 50 yılda gösterilmediyse, yaratılmasından sonraki 50 yıl olarak tanımlanan süreyi anlaşmanın eski hükümlerine taraf olan ülkeler daha kısa süre olarak uygulayabilirler. Her ne kadar Bern Konvansiyonu korumanın talep edildiği ülkedeki telif hakları kanununun geçerli olduğunu belirtse de Madde 7.8 ‘’ülkenin yasaları farklı bir uygulama sağlamıyorsa, koruma süresi eserin kaynaklandığı ülkeden fazla olamaz’’ ifadesini içermektedir. Yani bir eser sahibi yabancı bir ülkede, o yabancı ülkenin kanunları bu korumayı sağlasa dahi kendi ülkesindekinden daha uzun süre koruma talep edemez.
DÜNYA FİKRİ HAKLAR ÖRGÜTÜ (WIPO)
Türkiye WIPO’nun üyesidir.
Örgütün amaçları;
- Ülkeler ve diğer uluslararası örgütlerle işbirliği yaparak fikri hakların korunmasını sağlamak,
- Fikri Haklarla ilgili ‘’Birlikler’’arasında idari işbirliğini sağlamak,
- Ulusal düzenlemeleri çağdaş hale getirip uluslararası sözleşmeler ve anlaşmalar düzenlemek,
- Konu ile ilgili bilgi derlemek ve gelişmekte olan ülkelere teknik yardım sağlamak
Dünya Fikri Haklar Örgütünün görevleri arasında sayılabilir.
SINAÎ HAKLARIN KORUNMASINA İLİŞKİN PARİS SÖZLEŞMESİ
Buluşlar (patent ve faydalı model belgeleri), ticaret ve hizmet markaları, endüstriyel tasarımlar, ticaret ünvanları, coğrafi işaretler sözleşmede özel olarak düzenlenmiştir.
Sözleşmeye üye ülkeler bir ‘’Birlik’’ oluşturmaktadır.
Sözleşme; ’’Ulusal İşlem’’ ve ‘’Rüçhan Hakkı İlkesi’’ olmak üzere iki temel ilkeden oluşmaktadır.
Ulusal İşlem İlkesi:
Her üye ülke ‘’Paris Birliği’’ne dâhil diğer ülke vatandaşlarına, kendi vatandaşlarına sağladığı sınaî hak korumasının aynısını sağlamak zorundadır. Paris Sözleşmesine üye olmayan ülke vatandaşları ise, üye ülkelerden birinde ikamet etmekte ya da bu ülkelerden birince ciddi/gerçek ya da fiili bir işletmesi bulunması halinde bu haklardan yararlanabileceklerdir.
Rüçhan Hakkı İlkesi:
Buluşlar, markalar ve endüstriyel tasarımlar açısından geçerli olan bu ilke gereğince; herhangi bir üye ülkede yukarıdaki konulardan biri için başvuru yapan kişi, patentler ve faydalı modeller başvurularında on iki ay, markalar ve endüstriyel tasarımlarda altı ay için rüçhan hakkı kazanmaktadır. Bu süreler içinde rüçhan hakkının kullanılması halinde, ilk başvuru ile diğer üye ülkelerde yapılan ikinci başvuru tarihleri arasında, üçüncü kişiler tarafından yapılacak başvurular hükümsüz sayılır. Bu ilke, anılan süreler içinde üçüncü kişiler tarafından yapılan başvuruların değerlendirme açısından rüçhan hakkı sahibinin önüne geçmesine engel olmaktadır. Altı ve on iki aylık bu süreler içinde hak sahibine, koruma isteyeceği uygun ülkelerde güvenli bir biçimde başvuru yapma olanağı getirilmiş olmaktadır. Bu ilke ile korumanın diğer üye ülkelere genişletilmesi olanağı da sağlanmaktadır.
TRIPS İLE İLGİLİ TEMEL İLKELER
Uluslararası Sözleşme Gereklerini Yerine Getirme Yükümlülüğü
Bu ilke ile sınai haklar açısından Paris Sözleşmesi'nin 1, 12 ve 19 uncu maddelerinin gereklerinin tüm taraf ülkelerce yerine getirilmesi gereğine özellikle değinilmiştir.
Ulusal İşlem ve En Çok Kayırılan Ülke Kuralı
Ulusal İşlem Paris Sözleşmesi'nin temel ilkelerinden biri olup; üye ülkelere, diğer üye ülke vatandaşlarına da kendi vatandaşlarına sağladığı korumayı sağlama yükümlülüğü getirmektedir.
En Çok Kayırılan Ülke Kuralı ise; GATT'ın temel ilkelerinden biri olup, bazı istisnalarla (Madde 4/a,b,c,d) fikri haklara da uygulanır hale getirilmiştir. Bu kural gereğince, diğer ülke vatandaşlarına fikri haklar konusunda tanınan tüm avantajlar, otomatik olarak GATT - TRIPS metnine taraf olan ülkelere de tanınacaktır.
Rekabetin Korunması İlkesi
Fikri Haklar, sahibine verdiği münhasır yetkiler nedeniyle rekabet düzeni üzerinde önemli etkiler yaratmaktadır. Bu nedenle TRIPS rekabeti sınırlandırıcı uygulamaların ticaret, teknoloji transferi gibi konularda yaratacağı olumsuz sonuçları gidermek için taraf ülkelere, mevzuatında özel düzenlemeler yapmaları, fikri haklarla ilgili uygulamalara bu gerekçe ile bazı sınırlandırmalar getirmeleri imkanı vermektedir. (Madde 40)
Hakların Tüketilmesi İlkesi
Hak sahibi ya da lisans verdiği kişiler aracılığı ile sınai hak konusu ürünleri piyasaya sürenlerin, daha sonra bu ürünlerle sınırlı olmak üzere, üçüncü kişilere karşı fikri haklarını ileri süremeyeceğini ifade eder. Bu ilkeden TRIPS metninde de söz edilmektedir. (Madde 6) İlkenin, özellikle, paralel ithalatı durdurma ve münhasır yetki veren lisans sözleşmeleri açısından büyük önemi bulunmaktadır.
Tecavüzlere Karşı Hakların Korunması İle İlgili İlkeler
TRIPS metninin 41 inci ilâ 61 inci maddelerinde düzenlenen bu temel ilkeler aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
- Taraf ülkeler, fikri haklar konusunda, tecavüzler açısından etkili, süratli ve önleyici yaptırımlar getirecek ve bunların uygulanması sırasında uygulamanın ticarete engel oluşturamayacak şekilde olmasını sağlayacaklardır.
- Adli ve idari işlemler sırasında adil ve hakkaniyete uygun bir usulün uygulanması, nihai kararlarda ayırıcı dava konusu malların ve bunların üretiminde kullanılan araç ve gerece el konulmasına ya da yok edilmesine karar verilmesi
gerekmektedir.
- Taklit ürünler açısından, hak sahibinin yazılı başvurusu ile Gümrük İdarelerinde geçici olarak el koyma bir diğer imkan olarak sağlanmıştır.
- Markalar konusunda bilerek yapılan tecavüzler açısından ceza hukukunun gerektirdiği önleyici nitelikteki hapis ya da para cezasının kesin olarak uygulanması önerilmiştir. Diğer sınaî hak türleri açısından ceza yaptırımları uygulanması, taraf ülkenin tercihine bırakılmıştır. El koyma ve yok etme üzerinde özellikle durulmuştur.
Diğer İlkeler
Taraf ülkeler;
- Fikri hakların kötüye kullanılmasını,
- Ticareti makul sınırlar dışında sınırlandıran uygulamaları,
- Uluslararası teknoloji transferini olumsuz etkileyecek uygulamaları, engellemek yükümlülüğü altında olup, bu konu ile ilgili önlemleri almak zorundadır.
Geçiş Hükümleri
Anlaşma, gelişmiş ülkelere, yürürlüğe girmesinden itibaren, gelişmişlik düzeyine göre bir ilâ beş yıllık bir geçiş süresi tanımıştır. Türkiye'nin TRIPS uygulamasında gelişmekte olan ülkeler içinde yer aldığından yürürlük tarihinden itibaren devletler hukukundan kaynaklanan yükümlülüklerini yerine getirmesi açısından beş yıl gibi çok kısa bir süresi olacaktır. Bu nedenle metnin öncelikle değerlendirilmesi gerekmektedir.
GATT - TRIPS METNİ
Ticarette tarife dışı engelleri ve ayırımcılığı kesin olarak yasaklayan Anlaşma, taraflar arasındaki ticari ilişkilere ve aralarında çıkan uyuşmazlıkların çözüm şekline hukuki bir çerçeve oluşturmaktadır. Uluslararası ticaretin taşıdığı dinamizm ve sürekli gelişme, GATT'a taraf ülkeleri gelişmeler doğrultusunda müzakereler yapmaya itmiştir. "Rounds" olarak ifade edilen bu müzakerelerde alınan kararlardan bazıları Anlaşmada hukuki değişiklikler yapmıştır.
Uruguay'da gerçekleştirilen son müzakerede hizmet sektörünün yanı sıra fikri haklarda konu kapsamına alınmıştır. Fikri Haklar ticaret ile olan bağlantıları nedeniyle ele alındığından ortaya çıkan metne "Ticaret Bağlantılı Fikri Haklar’’ (Trade Related Aspect of Intellectual Property = TRIPS) adı verilmiştir.
Ayrıca uyuşmazlıkların çözümü açısından özel bir organ ve usul önerilmiştir.
Fikri haklarla ilgili sorunlara, Birleşmiş Milletlerin uzmanlaşmış bir örgütü olan WIPO yerine GATT aracılığı ile çözüm aranmasının değişik nedenleri bulunmaktadır. WIPO'nun daha çok Anlaşmaların idari işlemleri ile ilgilenmesi ve bu nedenle beklentilerin tümünü karşılayamaması önemli bir neden olarak görülmüştür. İkinci neden Birleşmiş Milletler Sistemi ile ilgili olup müzakerelerin grup-koordinasyonu ve oylama ile yürütülmesinden kaynaklanmaktadır. Bunun sonucunda, WIPO üyesi ülkeler sorunlara pratik çözümlerden çok akademik çözüm arayışlarına yönelmektedir. WIPO Anlaşmaları'na uyma yükümlülüğünü sağlamak açısından etkili bir mekanizmanın yokluğu bir diğer neden olarak gösterilebilir. TRIPS metni bu yetersizlikleri karşılama gerekçesiyle hazırlanmıştır.
Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü
Sözleşmeler;
Bern Sözleşmesi
Roma Sözleşmesi
Trips
Wipo İcralar ve Fonogramlar Andlaşması
Wipo Telif Hakları Andlaşması